ضربه مغزی (Brain trauma)
آسیب ضربه ای مغز (Traumatic brain injury or TBI)
مغز از بافتی نرم تشکیل شده است و توسط خون و مایع مغزی-نخاعی مشروب می شود. وقتی فردی دچار ضربه مغزی می شود مغز ناگهان در درون جمجمه تکان می خورد و به استخوان جمجمه که در سمت مقابل است برخورد می کند. گاهی این حالت با نیرو و قدرت بسیار شدید اتفاق می افتد.
مغز در حقیقت فرمانده کل بدن و ارگانیسمی بسیار پیچیده است . تفکر ،درک حس های دقیق ، حرکات ، تعادل ، شنوایی ، بینایی ، هماهنگی بین بخشهای مختلف بدن و… همه با سلامت مغز معنی پیدا می کنند .
این ساختمان بسیار مهم توسط پرده های مختلفی پوشیده شده و در داخل محفظه ای محکم به نام جمجمه قرار گرفته است . اطراف مغز را مایعی به نام مایع مغزی – نخاعی ( CSF ) احاطه کرده و علاوه بر اعمال متعدد دیگرش تا حدی اثرات حفاظتی ساختمان های مختلف بر مغز را تقویت می کند. معمولا اگر ضربه شدید و ناجور باشد شدت آسیب مغزی هم بیشتر است که این حالت در دوچرخه سواران، موتور سواران و تصادف با اتوموبیل دیده می شود.
ضربه مغزی شدید یک اورژانس پزشکی محسوب می شود و فرد باید فورا به بیمارستان منتقل شود .اگر مغز به طور جدی آسیب ببیند مشکلات بیمار طولانی مدت خواهد شد و ممکن است در حرکت ، یادگیری یا صحبت کردن با مشکلات روبه رو شود. البته اکثر مواقع بعد از ضربه خفیف فرد به حالت طبیعی برمی گردد.اگر تعداد ضربه های مغزی زیاد باشد مشکلات جدی تر و شدیدتر خواهد شد .این حالت در فوتبالیستها و بوکس بازان بیشتر دیده می شود.
این که فرد بعد از ضربه مغزی چه حالتهایی پیدا می کند به شدت آسیب بافت مغز در درون جمجمه بستگی دارد.گاهی هشیاری فرد از دست می رود و برای چند ثانیه تا چند دقیقه غش می کند و به اغماء فرو می رود. گاهی شدت ضربه کم است ،فرد هوشیار بوده اما دچار فراموشی می شود و لحظاتی کوتاه قبل از ضربه و یا بلافاصله بعد از آن را فراموش می کند.
در اکثر افرادی که دچار ضربه مغزی شده اند حالت گیجی و خیرگی برای مدت کوتاهی به وجود می آید.آنها حس می کنند روی ابرها هستند، می لرزند و اگر بخواهند راه بروند یا فعالیت های عادی داشته باشند به علت گیجی نیم توانند احتمال تهوع و استفراغ بعد از ضربه مغزی وجود دارد .سردرد خفیف برای مدت چند روز و یا بیشتر در اکثر این افراد دیده می شود.
گاهی در موارد شدید امکان خونریزی مغزی و یا آسیب به بافت ظریف مغز وجود دارد .در این شرایط احتمال بیهوش شدن طولانی مدت ،گیجی شدید ، فراموشی در حدی که فرد نام افراد ،مکانها و حتی گاهی نام خود را به یاد نمی آورد ، استفراغ مکرر و سردرد شدید وجو دارد.
تقسیم بندی ضربات مغزی
تقسیم بندی های مختلفی برای ضربه های مغزی عنوان شده است که در اینجا یکی از کاربردی ترین آنها را مطرح می کنیم ;
۱- ضربه های مغزی ناشی از برخورد مستقیم اشیاء با سر و بالعکس
۲- ضربه های مغزی ناشی از نیروهای اینرسیال با یا بدون برخورد مستقیم
از گروه اول می توان به شکستگی های جمجمه مثلا در اثر برخورد اشیاء با سر و یا برخورد سر به شیشه جلوی اتومبیل در حین سوانح رانندگی اشاره کرد .
در گروه دوم اگر ضربه مستقیم وجود نداشته باشد ، ممکنست هیچگونه علامت ظاهری از ضربه مغزی در پوست یا صورت مشاهده نشود . در این موارد حرکات جمجمه و مغز نقش اساسی را ایفا می کنند و در حقیقت جهت متفاوت حرکات جمجمه و مغز و سرعت متفاوت آنهاست که باعث آسیب مغزی می شود
ضایعات ناشی از ضربه مغزی
● آسیب پوست سر :
درجات متفاوتی از آسیب پوست سر را می توان متعاقب ضربه های مستقیم به سر مشاهده کرد . ضخامت پوست سر در کاهش شدت آسیب مغزی مؤثر است.
پوست سر دارای عروق خونی فراوانیست ، به حدی که خونریزی از آنها می تواند باعث بروز شوک در بیمار شود . به همین خاطر در صورت برخورد با اینگونه بیماران باید به عنوان اولین قدم سعی در کنترل خونریزی داشته باشیم ( پانسمان تمیز زخم ، بستن رگ خونریزی دهنده و … )
● شکستگی جمجمه :
شکستگی جمجمه می تواند در اثر ضربه های نافذ یا غیر نافذ پدید آید . وجود این ضایعه همیشه بمعنی آسیب همزمان در مغز نیست ، از طرف دیگر عدم وجود شکستگی نیز نمی تواند آسیب مغزی را رد کند ، اما به هر حال مشاهده شکستگی جمجمه بمعنی شدت زیاد ضربه مغزیست و لزوم بررسی های بیشتر و انجام سی تی اسکن را می رساند.
رادیو گرافی ساده قادر به نشان دادن تمام شکستگی های جمجمه نیست.
انواع شکستگی های جمجمه
الف) شکستگی خطی جمجمه:
در صورتی پدید می آید که نیروی زیاد به سطح وسیعی از جمجمه وارد شود ، این شکستگی ها می توانند به قاعده جمجمه نیز گسترش یابند.
میزان آسیب واردشده به نسج مغز در حضور انواع مختلف شکستگی متفاوت است. شکستگی بدون عارضه جمجمه به خودی خود مشکل آفرین نیست و به مرور زمان التیام خواهد یافت ، اما در بسیاری موارد پارگی سرخرگ سخت شامه مغزی مجاور شکستگی باعث خونریزی داخل جمجمه ای شده و مشکلات فراوانی را برای بیماران پدید می آورد. درصد زیادی از اینگونه بیماران محتاج مداخله جراحی خواهند بود.
اگر شدت ضربه های مغزی بیشتر باشد آسیب نسج مغز مجاور محتمل تر است. معمولا اینگونه ضربه ها دارای جزء اینرسیال هم هستند که ضایعات مغزی همراه را بیشتر می کنند. درصورتیکه پوست مجاور ناحیه شکستگی دچار پارگی باشد، شانس عفونت داخل جمجمه ای افزایش می یابد.
ب) شکستگی قاعده جمجمه:
در اغلب موارد با شکستگی کاسه جمجمه همراه است.
سه عارضه اصلی این بیماران را تهدید می کند:
▪ نشت مایع مغزی نخاعی از بینی یا گوش ، بعلت آسیب استخوان کف جمجمه و پارگی پرده های مغزی مجاور آن پدید می آید. مهمترین خطری که این بیماران را تهدید می کند عفونت پرده های مغزی (مننژیت) است. در اغلب این بیماران بهبودی خودبه خودپدید می آید اما در درصدی از موارد ، عمل جراحی اجتناب ناپذیر خواهد بود.
▪ آسیب اعصاب مغزی ، بسیاری از این بیماران دچار ضایعه عصب بویائی میشوند و بهمین دلیل حس بویائی خود را بطور ناقص یا کامل از دست میدهند.
▪ آسیب عروق قاعده جمجمه، پیدایش ارتباطات غیرطبیعی بین سرخرگها و سیاهرگهای بزرگ در قاعده جمجمه از جمله عوارض این شکستگی هاست. پ) شکستگی فرورونده جمجمه
این شکستگی در مواردی پدید می آید که نیروی زیاد در سطح کمی وارد شود، مثال این حالت اصابت چکش یا سنگ به سر در جریان نزاع ، و یا برخورد سر با لبه کابینت آشپزخانه و… است. شانس عفونت های داخل جمجمه ای و آبسه مغزی در صورت پارگی همزمان پوست ناحیه مجاور بسیار زیاد است قطعه فرورفته استخوان می تواند باعث پارگی پرده مغزی مجاور و آسیب نسج شود.
اکثر مبتلایان به شکستگی فرورونده جمجمه (حتی در موارد نسبتا شدید) در زمان مراجعه هوشیارند.
در مواردی که پوست روی محل شکستگی فرورونده سالم باشد ، تصمیم گیری بر اساس عوارض احتمالی ، مسائل زیبایی و … توسط جراح مغز و اعصاب صورت می گیرد.
خونریزی های ناشی از ضربه مغزی
انواع مختلفی از خونریزی مغزی متعاقب ضربه می توانند پدید آیند ، که بحث در مورد آنها نیاز به مقالات تخصصی دارد.
نکته مهم در این زمینه اینست که بسیاری از بیماران پس از کاهش گذرای سطح هوشیاری ، به وضعیت ظاهرا طبیعی بازگشته و سپس بعد از گذشت مدتی مجددا دچار افت سطح هوشیاری شده اند.
انواع خونریزی ناشی از ضربه مغزی شامل:
▪ خونریزی های خارج سخت شامه ای
▪ خونریزی زیرسخت شامه ای حاد و مزمن
▪ خونریزی داخل مغزی در اثر ضربه
در صورت برخورد صحیح درمانی ،معمولا خونریزی های خارج سخت شامه ای پاسخ خوبی به درمان می دهند. یکی از کشنده ترین خونریزیهای مغزی ، خونریزی تحت سخت شامه ای است.
له شدگی (Contusion) بافت مغز:
ممکن است بافت مغزی مجاور محل ضربه مستقیم ، تحت فشار قرار گیرد و دچار له شدگی یا Contusion گردد. موارد خفیف این حالت نیازی به جراحی ندارد ، اما موارد شدیدتر محتاج عمل جراحی هستند . شدت آسیب و محل درگیر، فاکتورهای مهمی در تعیین میزان پاسخ بیمار به درمان هستند.
تکان یا ضرب دیدگی (Concussion) مغزی
در این حالت بیمار دچار فلج گذرای عملکرد عصبی می شود ، کاهش گذرای سطح هوشیاری سپس بهبودی آن، از وجوه مشخصه Concussion است. اختلال حافظه در آنها شایع است.
ضایعه منتشر مغزی در سطح سلولی (DAI)
در این حالت، بدون وجود ضایعات فضاگیر یا خونریزیهای وسیع و شدید مغزی ، بیمار دچار اختلال در عملکرد عصبی شده و معمولا در کوما است. البته خود این حالت نیز درجات مختلفی دارد و اغلب از نوع خفیف هستند.
ورم مغزی:
در اثر این آسیب های منتشر در سطح سلولی و نیز بهم خوردن تنظیم خودکار عروق مغزی اتفاق می افتد و انواع مختلفی دارد. بیشترین میزان ادم مغزی طی ۴۸ تا ۷۲ ساعت پس از ضربه پدید می آید و میتواند موضعی یا منتشر باشد.
بعضی از عوارض ضربه های مغزی :
عوارض متنوع و متفاوتی می توانند به دنبال ضربه های مغزی پدید آیند ، درجه و شدت این عوارض در افراد مختلف بسته به شدت ضربه ، نوع ضربه ، خصوصیات فردی و… متفاوت است و می تواند از منگی و گیجی خفیف و اختلال حافظه جزئی تا ناتوانی شدید و وابستگی کامل به اطرافیان متغیر باشد.
۱- تشنج متعاقب ضربه مغزی
۲-آسیب موضعی مغز :
۳- عفونتها
نشت مایع مغزی – نخاعی ، زخمهای نفوذی ، وجود اجسام خارجی مثل ترکش و… باعث افزایش احتمال وقوع عفونتهای داخل جمجمه ای می شوند.
چه عواملی باعث بدتر شدن وضعیت بیماران ضربه مغزی میشوند؟
کاهش اکسیژن خون به هر دلیل
افت فشار خون
افزایش دی اکسید کربن خون
افزایش درجه حرارت بدن
پزشکان چه می کنند؟
هر فردی که دچار ضربه مغزی شده باشد ، چه خفیف و چه شدید بخصوص اگر کودک باشد باید فورا و بدون معطلی به پزشک و یا بخش اورژانس بیمارستان مراجعه کند بویژه در مواردی که بعد از ضربه مغزی ، هوشیاری فرد از دست رفته باشد.اگر پزشک به ضربه مغزی وکوفتگی مغز مشکوک شود معاینه کاملی به عمل می آورد. معمولا برای سنجش سطح هوشیاری در مواردی که فرد بیهوش است نام او سوال می شود و این که آیا می داند در حال حاضر کجاست ،امروز چه روزی است و سوالاتی از این قبیل که آگاهی فرد به زمان و مکان مشخص شود. به این ترتیب حافظه و قدرت تمرکز فکری بیمار بررسی می شود.
معاینه چشمها و بررسی رفلکس ها (واکنش ها ) و تعادل نیز از معاینات ضروری در این موارد محسوب می شود .گاهی از بیمار درخواست می شود دور بزند یا در مکانی برای چند دقیقه بدود تا مشخص شود آیا عملکرد مغز با مشکل مواجه شده است یا خیر.
سی تی اسکن (نوعی بررسی سه بعدی مغز توسط امواج ایکس ) برای بررسی خونریزی یا کوفتگی مغزی انجام می شود و این مساله در صورت بیهوش شدن فرد ضرورت بیشتری پیدا می کند.
● زندگی دوباره پس از ضربه مغزی
هر فردی که دچار ضربه مغزی شده است به استراحت احتیاج دارد و باید چند روز تا چند هفته بسته به شرایط خود استراحت کند. انجام مجدد فعالیتهای قبلی ،ورزش و سایر اعمال فرد باید طبق نظر پزشک انجام شود. معمولا اگر مشکل جانبی پیش نیاید ظرف چند هفته تا چند ماه بعد ،فعالیت های عادی از سر گرفته می شود که البته این مساله به خود فرد و شرایط او بستگی دارد. معمولا بعد از ضربه مغزی تا مدتی فرد باید به طور مرتب مورد بررسی قرار بگیرد.
اگر فردی دچار ضربه مغزی شده باشد و پس از گذشت ماهها باز هم علایم در او دیده شود به سندرم پس از ضربه مغزی مبتلا شده است .در این حالت ضعف حافظه ،سردرد ،گیجی و تحریک پذیری ادامه می یابد. این مساله باید بسیار جدی تلقی شود و فرد تحت نظر پزشک قرار بگیرد.
چگونه از ضربه های مغزی پیشگیری کنیم ؟
گرچه احتمال بروز آسیب و صدمه به بدن در سراسر طول عمر برای افراد وجود دارد. اما باز هم بهترین راه آن است که تا حد ممکن از بروز این نوع اتفاقات جلوگیری کنیم . مطمئن ترین روش برای پیشگیری از ضربه مغزی مواظبت از سر است .
همواره در اتوموبیل کمربند ایمنی را ببندید .این کار باید همیشه و بدون بهانه انجام شود .اگر فرزندتان زیر ۱۰ سال است باید از کمربند مخصوص کودکان استفاده کند. معمولا کودکان تا زمانی که قدی معادل و یا تا ۱۴۷ سانتی متر داشته باشند باید از کمربند مخصوص کودکان استفاده کنند.
رعایت قوانین رانندگی و مواردی که به عبور عابر پیاده مربوط است بسیار مهم و ضروری است و متاسفانه اکثر سوانح به دلیل عدم رعایت موازین راهنمایی و رانندگی انجام می شود.
حتی دوچرخه سواری ،موتور سیکلت سواری ،اسکیت و یا هر وسیله این چنینی باید از کلاه ایمنی استفاده شود .مسلما اگر از سر خود استفاده کنید ، خوب فکر کنید و همه چیز را رعایت کنید ،سری سالم خواهید داشت و از این قسمت مهم و حیاتی بدن به خوبی محافظت به عمل آورید.
توجه داشته باشید اگرشانس بیاورید ضربه مغزی به خیر و خوشی تمام می شود در غیر این صورت احتمال فلج ، نقایص حسی ، رفتاری و حرکتی وجود دارد.بررسی ها نشان می دهد امکان بروز صرع و تومورهای مغزی بعد از ضربه مغزی وجود دارد و در مواردی حتی این مشکلات سالها بعد از بروز ضربه مغزی رخ می دهد. با توجه به بالا بودن احتمال آسیب پذیری کودکان ، از این موجودات معصوم بخصوص در زمان نوپایی (یک تا سه سالگی ) باید مواظبت دقیق به عمل آورید و سهل انگاری نکنید.
خونریزی زیر سخت شامه :
خونریزی و هماتوم زیر سخت شامه عبارت است از یک خونریزی که باعث تجمع خون و لخته (هماتوم ) در زیر خارجی ترین غشا از سه غشای پوشاننده مغز می گردد. دو نوع هماتوم زیرسخت شامه وجود دارد. هماتوم حاد زیرسخت شامه در فاصله کمی پس از آسیب شدید به سر ایجاد می گردد. هماتوم مزمن زیرسخت شامه ، عارضه ای است که ممکن است هفته ها تا ماه ها پس از آسیب به سر ایجاد شود. آسیب ممکن است چنان ضعیف باشد که بیمار آن را به خاطر نیاورد.
● علایم شایع
سردردهای رایج که هر روز بدتر می شوند.
خواب آلودگی ، گیجی ، تغییرات ذهنی یا منگی متغیر .
ضعف یا کرختی یک طرف بدن .
اختلالات بینایی .
استفراغ بدون تهوع .
مردمک هایی با اندازه متفاوت (گاهی اوقات ).
● علت
آسیب به سر .
عوامل تشدید کننده
پس از موارد زیر آسیب بیشتر رخ می دهد:
استفاده از داروهای ضد انعقاد از جمله آسپیرین استفاده از داروهای روانگردان
پیشگیری از آسیب
به روشهای زیر از آسیب به سر اجتناب کنید:
در اتومبیل از کمربند ایمنی استفاده کنید.
در ورزشهای تماسی یا هنگام راندن دوچرخه یا موتور، از کلاه ایمنی محافظ سر استفاده کنید.
پس از استفاده از داروهای روانگردان و خواب آور، رانندگی نکنید.
عواقب مورد انتظار
میزان بهبود به سلامت عمومی ، سن ، شدت آسیب ، سرعت درمان و وسعت خونریزی یا لخته بستگی دارد. پس از برداشتن لخته ، بافت مغز که تحت فشار قرار گرفته است ، معمولاً به آهستگی گسترش می یابد تا به فضای اولیه خود برگردد. در بهترین شرایط ، دورنمای خوبی دارد.
آزمون های تشخیصی
آزمون های تشخیصی می توانند شامل بررسیهای آزمایشگاهی خون و مایع مغزی نخاعی ، رادیوگرافی ، اسکن رادیوسکوپیک و سی تی اسکن باشند.
عوارض احتمالی
مرگ یا آسیب مغزی پایدار شامل فلج نسبی یا کامل ، تغییرات رفتاری و شخصیتی و مشکلات گفتاری .
درمان
بستری شدن در بیمارستان برای درمان اورژانس
جراحی و برداشتن لخته
داروها
داروهای کاهنده تورم داخل جمجمه .
فعالیت در زمان ابتلا به این بیماری
استراحت در بستر هنگام بستری در بیمارستان
پس از درمان ، بیماران باید در حد توان خود، فعالیت در زمان ابتلا به این بیماری کنند و فوری کار و ورزش را آغاز نمایند. در هنگام خستگی استراحت کنند. در صورتی که تکلم و کنترل عضلات دچار آسیب شده باشد، بیماران ممکن است به فیزیوتراپی یا گفتار درمانی نیاز داشته باشند.
رژیم غذایی
بیشتر بیماران اغلب در مرحله حاد به تغذیه داخل وریدی یا به تغذیه با لوله معده ای نیاز خواهند داشت و سپس می توانند در حد تحمل از غذای معمولی استفاده کنند.
درچه شرایطی باید به پزشک مراجعه نمود؟
اگر شما یا یکی از اعضای خانواده تان دچار آسیب سر شده باشید (هرچند خفیف به نظر برسد) و هر یک از علایم خونریزی زیر سخت شامه ایجاد شود. این ، یک اورژانس است !
اگر در طول یا پس از درمان هر یک از موارد زیر رخ دهد: تب ، زخم جراحی ، قرمز، متورم یا حساس به لمس گردد. سردرد بدتر شود .
منبع:سایت پزشکان بدون مرز
مطالب مرتبط
Iran